“Doğru və yanlış şeylərin deyil, nitqin atributlarıdır. Söz olmayanda isə yerdə nə doğru var, nə də yanlış.” Thomas Hobbes

Necə də qəribədir?! Özümüzü dərk etməyə başladıqdan sonra həyatımız boyu doğru və yanlış məfhumların üzərində gəlib keçir ömrümüz. Körpəlikdən başlayaraq öyrəndiyimiz hər şeyi “doğru” və ya “yanlış” çərçivəsinə yerləşdiririk. Bəs nə üçün belə edirik? Niyə insan beyni gördüyü, eşitdiyi, hiss etdiyi, düşündüyü və ya təcrübə etdiyi hər şeyi bu formada təsnifləşdirmək istəyir? Nəyin doğru, nəyin yanlış, nəyin düz, nəyin əyri olduğunu kim bilir? Doğrular və yanlışlar məgər hamıya görə eyni şeylərdirmi? Təbiətdə, bütün canlı və cansız aləmdə əslində doğru və ya yanlış vardırmı? Doğrudursa niyə doğrudur? Yanlışdırsa nə üçün yanlışdır? Doğru ilə yanlışın, əyri ilə düzün, xeyir ilə şərin, aydınlıq ilə qaranlığın və digər bu kimi çoxsaylı təzadlar və əks qütblərin ayrılma meyarları nələrdir? Bu məfhumları belə təsnifləşdirməyimizə səbəb olan əsas faktorlar nələrdən ibarətdir?

Hörmətli oxucularım! Bu yazıda yuxarıdakı suallara dair qısaca bəzi şərhlərimi sizinlə bölüşməkdən məmnun olaram.

İnsan xarici faktorların təsiri, eləcə də öz təbiəti və varoluşu gərəyi yuxarıda qeyd etdiyim formada qütbləşmə aparmağa məcbur bir məxluq olaraq yaşadığımız bu dünyada kifayət qədər uzun bir dövrdə sağ qalmağı və nəslini davam etdirməyi bacarıb. Yaşamla və təbiətlə iç-içə aparılan həyatda qalma mübarizəsi ulu atalarımızı sadə meyarlara əsaslanaraq sərt qütbləşmə ilə özünü göstərən çoxsaylı və mürəkkəb davranışları, eləcə də silsilə şəklində ətraf aləmi və özünü dərk etmə düşüncələrini formalaşdırmasına və bunu bilincli olmayan formada həyatlarının mərkəz prinsiplərinə çevirməyə məcbur edib. “Savaş ya da qaç” kimi sadə və bir o qədər də çevik bir sistemin formalaşması həyati təhlükələrə vaxtında reaksiya verə bilmə instinkti olaraq şərh olunur və bu faktor minilliklər boyu insan nəslinin davamlılığının ana vasitəsi kimi qalıb. İnsanoğlu olaraq hər şeyi ikiqütblü dərk etməyimizin kök səbəblərindən ən önəmlisi də bu olub.

Zamanla insanda olan beyin inkişafı nəticəsində həyat və yaşam tərzlərini dəyişən insanlar yaşamaq üçün “savaş ya da qaç” prinsipini inkişaf etdirərək onlar arasında mövcud ola biləcək digər orta və ilımlı halların da olduğu nisbətən daha mürəkkəb vasitələri həyatlarına daxil etməyi bacarıblar. Bu elmin, mədəniyyətin və təfəkkürün inkişafı sayəsində olub. Qədim insanlarla müqayisədə müasir insanların ətraf aləmi və özünü qavrayış üzrə olan düşüncələrindəki çoxqütblülük daha çoxdur. Lakin bu o demək deyil ki, bizlər ulu atalarımızın bizlərə miras qoyduğu bu limbik funksiyaları çox yüksək səviyyədə inkişaf etdirməyi bacarmışıq. Gündəlik həyatımızda özümüzün və ətrafımızdakı insanların davranışları üzərinə düşünərkən hələ də davranışlarımızın böyük hissəsinin həmin o “savaş ya da qaç” prinsipi ilə formalaşdığının şahidi oluruq. Bunun yaxşı və ya pis olması üzərinə müzakirə aparmaq və ya şərh bildirmək mövcudiyyətimizin biolojisini və fəlsəfəsini tam anlamadan asan yolla “ilk yolayrıcından sola dönmək” olardı.

İnsanoğlu mövcudiyyəti və həyatı anlamaq üçün ilk öncə öz varoluşu, kainatda tutduğu yeri, yaşamının mənası, kainatın işləyişi, təfəkkürün metafizikası və bu kimi dərin və önəmli məqamlar üzərinə düşünməyə və bu yolda həqiqətləri axtarmağa cəhd etməlidir.

Həqiqətləri axtarmaq elə bir vacib və xoş bir prosesdir ki, insanoğlu bu prosesdə özfərqindəliyini inkişaf etdirərək qalıcı xoşbəxtliyi kəşf edir, zamanla özünün və ətrafındakı mövcud olan hərşeyin ikiqütblü olma yanılsamasından uzaqlaşaraq yaradılışın və mövcudiyyətin zamandan və məkandan asılı olmayan, açıq-aydınlıqda olsa da görünməz qalan və kəşf edilməyi gözləyən sirrlərini kəşf etməyə başlayır, “doğru”-nun və “yanlış”-ın nə olduğuna və ya necə olduğuna baxmayaraq nədən gəldiyini və nəyə qovuşacağını hiss edir, baxışlarını öz gözündən deyil, kainatın hər zərrəsindəki gözlərdən görməyə başlayaraq zamanla görünməzdəki varlığı və görünənlərdəki boşluğu hiss edir, cavabların əslində sualın içində gizli olmasını görür, inkarların əslində ən böyük təsdiq olması ilə barışır, zamanın özünün əslində bizim qavradığımız zaman qanunu ilə işləməməsinə şahid olur, öz “mən”-i içindəki “mən”dən kənarda olduğunu hiss edir (Yunus Əmrə demişkən: “Məni sorma mənə, məndə deyiləm, Bir mən vardır məndə məndən içəri”).

Hörmətli oxucularım! Doğrular və yanlışlar üzərinə bir ömür müzakirə etsək də azdır. Bu sətirləri yazmaqda məqsədim sizlərə doğrular və yanlışları və ya ona gedən yolları göstərmək deyil, həqiqəti axtarmağınıza çağırış etməkdir. Ona görə də bu məsələ üzərinə olan fikirlərimi burada yekunlaşdıraraq, sonda şairin bu dünyaya ithafən söylədiyi bir neçə misra ilə yazımı tamamlamaq istəyirəm:

Ey dünya, özümü bildim-biləli,
Səni anlamağa çalışmışam mən
Nə qədər qocasan, o qədər qəliz.
Hər dəfə “anladım” sananda səni
Dərin bir qəflətdən oyandım sanki.
Sonra gördüm ki, yox yanılmışammış,
Doğru sandıqlarım demə yalanmış!
Demə ağlarımda qara varıymış,
Demə qaralar da lap ağararmış.
Demə sevincim də, kədərlərim də,
Səninçün varıymış, səndə qalarmış!